Η έρευνα του Δρ. Παπαβαρνάβα περιστρέφεται γύρω από την εξέταση βυζαντινών αφηγήσεων (κυρίως αγιολογικών), τον χώρο, το φύλο, τα συναισθήματα και την πρόσληψη των κειμένων
Ο Χριστόδουλος Παπαβαρνάβας αναγορεύτηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας με την τιμητική διάκριση «Promotio sub auspiciis praesidentis» από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης το 2019. Πρόκειται για την υψηλότερη δυνατή διάκριση σε θέματα σπουδών στην Αυστρία, η οποία του απονεμήθηκε από τον Ομοσπονδιακό Προέδρο της Αυστρίας. Η έρευνά του περιστρέφεται γύρω από την εξέταση βυζαντινών αφηγήσεων (κυρίως αγιολογικών), τον χώρο, το φύλο, τα συναισθήματα και την πρόσληψη των κειμένων. Έχει διδάξει μαθήματα βυζαντινής λογοτεχνίας σε διάφορα πανεπιστήμια του κόσμου (Κύπρο, Αυστρία, Τσεχία, Δανία, Γερμανία) και έχει δημοσιεύσει σχετικές μελέτες.

Η διδακτορική του διατριβή (την οποία υπερασπίστηκε επιτυχώς το 2018) έλαβε το βραβείο «Grete Mostny» για την πρωτοτυπία της και συμπεριλήφθηκε τιμητικά στο αρχείο «Memory of Mankind», το οποίο υποστηρίζεται από την UNESCO. Η επεξεργασμένη μορφή της διατριβής του έχει πρόσφατα δημοσιευτεί (2021) από τις εκδόσεις De Gruyter με τίτλο «Η Φυλακή ως Μεταιχμιακός Χώρος στη Βυζαντινή Αγιολογία: Μια Κριτική Ματιά σε Πρώιμες και Μεσοβυζαντινές Διηγήσεις Μαρτυρίου» (στα γερμανικά). Από το 2019 εργάζεται ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στην Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών.

Δρ. Παπαβαρνάβα, μιλήστε μας για το αντικείμενο της έρευνάς σας
Ένα από τα βασικά μου ερευνητικά ενδιαφέροντα είναι η μελέτη της εμπειρίας του ανθρώπου μέσα στον χώρο, δηλ. πώς βιώνει κανείς τον χώρο γύρω του και πώς αυτή η εμπειρία καταγράφεται στη λογοτεχνία του Βυζαντίου. Χονδρικά να πω ότι η βυζαντινή λογοτεχνία τοποθετείται χρονικά από το 330 με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης ως της νέας πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι και το 1453 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς. Συγκεκριμένα, έχω ασχοληθεί εντατικά με τον χώρο της φυλακής των αγίων μαρτύρων μέσα από βυζαντινές γραπτές διηγήσεις. Πρόκειται για αφηγήσεις που συνέθεσαν οι Βυζαντινοί εμπνευσμένοι από τα γεγονότα του παρελθόντος τους, συγκεκριμένα τους διωγμούς των χριστιανών (1ος–4ος αι.).
Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον σας για τα κείμενα αυτά και τον χώρο φυλάκισης των πρωταγωνιστών τους;
Ήδη από τις μεταπτυχιακές μου σπουδές είχα διαβάσει ένα μεγάλο αριθμό διηγήσεων με θέμα τους χριστιανούς μάρτυρες, δηλ. ευσεβείς άντρες και γυναίκες που την περίοδο των διωγμών βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν από τις ρωμαϊκές αρχές, επειδή αρνήθηκαν να προσηλυτιστούν στον παγανισμό. Ήδη από τότε, λοιπόν, άρχισα να παρατηρώ ότι οι διηγήσεις μαρτυρίου ή αλλιώς τα Μαρτύρια περιλάμβαναν σχεδόν ανελλιπώς σκηνές φυλάκισης, πολλές φορές εκτενείς και με ζωηρές περιγραφές. Γρήγορα συνειδητοποίησα ότι η φυλάκιση και κυρίως το πώς αυτή απεικονιζόταν στα εν λόγω βυζαντινά κείμενα είχε άμεση συνάρτηση με την πορεία του πρωταγωνιστή ή της πρωταγωνίστριας στην αγιότητα.
Με το θέμα αυτό καταπιάστηκα για πρώτη φορά στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής (2014-2018), η οποία πρόσφατα (2021) δημοσιεύτηκε και ως βιβλίο στη σειρά Millennium Studies από τον εκδοτικό οίκο De Gruyter. Με άλλα λόγια, το βιβλίο αυτό εστιάζει στον έγκλειστο χώρο της φυλακής και εξετάζει για πρώτη φορά πώς περιγράφεται η περίοδος φυλάκισης των αγίων μαρτύρων στις βυζαντινές διηγήσεις μαρτυρίου και πώς αυτή η περίοδος εξαναγκαστικού εγκλεισμού τούς βοηθάει να φτάσουν στην αγιότητα μέσα από την επικοινωνία με τον Θεό. Συνεπώς διαπιστώνεται μια βαθύτερη σύνδεση μεταξύ φυλάκισης και αγιότητας.

Βυζαντινές απεικονίσεις σκηνών φυλάκισης των μαρτύρων:
Εικ. 1: Μαρτύριο Ευδόξιου, Ρωμύλου, Ζήνωνα και Μακάριου, Μινιατούρα από ένα εικονογραφημένο χειρόγραφο του 11ου αι. (Λονδίνο, British Library, cod. Add. 11870, fol. 67r.). Πηγή: C. Papavarnavas, Gefängnis als Schwellenraum in der byzantinischen Hagiographie: Eine Untersuchung früh- und mittelbyzantinischer Märtyrerakten, Millennium-Studien 90, Berlin/Boston 2021, p. V
Εικ. 2: Μαρτύριο Λουκιανού Αντιοχείας από το εικονογραφημένο Μηνολόγιο του Βασιλείου Β’ (περ. 1000 μ.Χ.) (Βατικανό/Ιταλία, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Vatic. gr. 1613, p. 115). Πηγή: https://de.wikipedia.org/wiki/Lukian_von_Antiochia#/media/Datei:Lucian_of_Antioch_(Menologion_of_Basil_II).jpg (Συγγραφέας: Ανώνυμος, κοινό κτήμα)

Είναι πολύ ενδιαφέρον που η έρευνά σας περιστρέφεται γύρω από την εξέταση κειμένων που πραγματεύονται αγίους. Τι σας συναρπάζει σε αυτά τα κείμενα;
Με συναρπάζει και με συνεπαίρνει ο κόσμος που αποκαλύπτουν αυτά τα κείμενα και ταυτόχρονα η δυνατότητα που προσφέρουν στο να κατανοήσει κανείς τον τρόπο με τον οποίον σκέφτονταν οι άνθρωποι στο Βυζάντιο 1000 και παραπάνω χρόνια πριν. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν εντρυφήσει κανείς στα κείμενά τους και προσπαθήσει να καταλάβει τα συμφραζόμενα στα οποία αυτά παράχθηκαν.
Συγκεκριμένα, τα «αγιολογικά κείμενα», δηλ. κείμενα που είναι αφιερωμένα στη ζωή και τη δράση αγίων, εξυπηρετούσαν πολλούς σκοπούς: δεν γράφονταν μόνο για να τιμήσουν έναν άγιο ή να προωθήσουν τη λατρεία γύρω από το όνομά του. Γράφονταν για να διδάξουν το κοινό που τα διάβαζε ποια είναι η σωστή-ηθική συμπεριφορά που θα έπρεπε να ακολουθεί ο ενάρετος χριστιανός. Ταυτόχρονα βέβαια προσπαθούσαν και να διασκεδάσουν τους αποδέκτες με σκηνές από την καθημερινή ζωή.
Σε αυτό το πλαίσιο, μπορούμε επίσης να αναφέρουμε ότι τέτοιου είδους κείμενα βρίθουν από σκηνές με σεξουαλική-σωματική βία και έγκλημα, στοιχεία που δημιουργούν την εντύπωση ότι τα κείμενα αυτά λειτουργούσαν σαν την «τηλεόραση του Μεσαίωνα». Επειδή ακριβώς αυτά τα κείμενα εξυπηρετούσαν πολλούς και ποικίλους σκοπούς στη βυζαντινή κοινωνία, ήταν ιδιαίτερα προσφιλή ανάμεσα στους Βυζαντινούς. Είμαστε τυχεροί που ένας τεράστιος αριθμός βυζαντινών αγιολογικών κειμένων έχει σωθεί και διατηρηθεί μέχρι και στις μέρες μας.

Πράγματι είμαστε πολύ τυχεροί! Και οι πηγές αυτές είναι προσβάσιμες στη Βιέννη, όπου και εργάζεστε; Ποια πλεονεκτήματα προσφέρει η Βιέννη για τη διεξαγωγή της έρευνάς σας;
Η έρευνα σε οποιοδήποτε πεδίο απαιτεί τις κατάλληλες υποδομές, πρωτίστως μια βιβλιοθήκη που να παρέχει πρόσβαση τόσο σε πολύ παλιές εκδόσεις όσο και στις τελευταίες δημοσιεύσεις. Είναι δηλαδή απαραίτητο μια βιβλιοθήκη να ενημερώνεται συστηματικά. Εδώ στην Αυστρία, και συγκεκριμένα στη Βιέννη, συμβαίνει αυτό και θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό που μπορώ να εργάζομαι σε ένα τέτοιο (ιδανικό!) εργασιακό περιβάλλον. Δεν είναι όμως μόνο τα βιβλία. Η Αυστρία φιλοξενεί πολλούς ερευνητές από διάφορες χώρες, οι οποίοι έρχονται εδώ για έρευνα ή και για συμμετοχή σε επιστημονικά συνέδρια.
Οφείλω να πω ότι εδώ στη Βιέννη γνώρισα πολλούς συναδέλφους από κοντά και είχα την ευκαιρία να ανταλλάξω μαζί τους απόψεις στα κοινά επιστημονικά μας ενδιαφέροντα. Μια καλή και παραγωγική συζήτηση με ένα συνάδελφο πάντα με βοηθά να προχωρήσω την έρευνά μου με μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Πέρα από αυτό, η Βιέννη παράγει πολιτισμό και είναι πλούσια σε θεάματα, κονσέρτα, θέατρα, μιούζικαλ. Όλα αυτά διευρύνουν τους ορίζοντες και τις δυνατότητες σκέψης. Η συνεχής έκθεση σε όλες αυτές τις θετικές προκλήσεις βοηθά τουλάχιστον εμένα να κοιτάζω κάθε φορά το αντικείμενο μελέτης μου με φρέσκα ματιά.

Είστε ευχαριστημένος με τα αποτελέσματα της έρευνάς σας μέχρι στιγμής;
Ποτέ δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως έχει μελετήσει κάποιο θέμα εξολοκλήρου και από κάθε άποψη. Θεωρώ, ωστόσο, ότι προσπάθησα αν μη τι άλλο να αγγίξω και να μελετήσω ένα πολύ καινούργιο θέμα – όπως ανέφερα και πιο πάνω, τη βαθύτερη σύνδεση μεταξύ φυλάκισης και αγιότητας – το οποίο πιθανόν να εμπνεύσει κι άλλες μελέτες στο μέλλον. Από αυτή την άποψη, θα έλεγα πως ναι, είμαι ευχαριστημένος με τα αποτελέσματα της έρευνάς μου.
Πώς αυτή η περίοδος εξαναγκαστικού εγκλεισμού βοηθούσε τους φυλακισμένους μάρτυρες να φτάσουν στην αγιότητα; Θα μπορούσατε να μας δώσετε περισσότερες πληροφορίες;
Μετά από μια σειρά φρικτών βασανιστηρίων και ανακρίσεων ο μάρτυρας στέλνεται αιμόφυρτος και σχεδόν ετοιμοθάνατος στη φυλακή. Στη φυλακή επικρατούν απάνθρωπες συνθήκες κράτησης: ο μάρτυρας καλείται να αντιμετωπίσει την πείνα, τη δίψα, τη συνύπαρξη με έντομα και ερπετά κάθε λογής, τη βρομιά και τη στενότητα χώρου, την οποία βέβαια πρέπει να μοιραστεί με τους συγκρατούμενούς του. Ωστόσο, στη φυλακή συμβαίνουν διάφορα πράγματα που βοηθούν τον μάρτυρα να επανακτήσει τη σωματική του ακεραιότητα και το ψυχικό του σθένος, ούτως ώστε να αντιμετωπίσει στο τέλος τη θανάτωσή του με αποφασιστικότητα. Συγκεκριμένα, ο φυλακισμένος μάρτυρας προσεύχεται στον Θεό και παρακαλεί για βοήθεια. Ο Χριστός ή μια ομάδα θεόσταλτων αγγέλων εμφανίζεται σε αυτόν και τον θεραπεύει.
Επίσης, ενδυναμώνεται η πίστη του μέσα από όνειρα και οράματα που τον φέρνουν πιο κοντά στο θείο, καθώς επίσης και στον παράδεισο που τον περιμένει ως ανταμοιβή του μαρτυρίου. Ταυτόχρονα ο φυλακισμένος μάρτυρας κηρύττει μέσα στο κελί του και οδηγεί πολλούς από τους παγανιστές επισκέπτες στον Χριστιανισμό, ενώ την ίδια στιγμή παρουσιάζεται με την ικανότητα να θεραπεύει τους χριστιανούς συγκρατούμενούς του με τη χάρη του Θεού. Υπό αυτή την έννοια, η φυλακή λειτουργεί ως ένας μεταιχμιακός χώρος, ο οποίος επιτρέπει στον μάρτυρα να «μεταμορφωθεί» σιγά-σιγά σε άγιο. Ενώ διατηρεί ακόμη το ανθρώπινο του προφίλ, αρχίζει να κινείται σε μια εξωανθρώπινη σφαίρα – τη σφαίρα της αγιότητας. Με άλλα λόγια, ο φυλακισμένος μάρτυρας μπαίνει στην τελική ευθεία για να αποκτήσει και να σταθεροποιήσει την ταυτότητά του ως άγιος, με την οποία θα καθιερωθεί στη συνείδηση των πιστών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μερικές φορές παρουσιάζεται η δυνατότητα στους φυλακισμένους μάρτυρες να δραπετεύσουν και έτσι να αφήσουν πίσω τους τις σκληρές συνθήκες κράτησης που επικρατούν στη φυλακή. Αντ’ αυτού όμως, οι μάρτυρες επιλέγουν να παραμείνουν στο κελί τους, γιατί αναγνωρίζουν ότι η φυλάκιση είναι μια αναγκαία φάση του μαρτυρίου που συμβάλλει καθοριστικά στην επίτευξη του στόχου τους, δηλ. να κερδίσουν την εγγύτητα με τον Θεό.

Συναρπαστικές οι μέχρι τώρα διαπιστώσεις σας. Πώς βλέπετε την έρευνά σας να προχωρά στο μέλλον;
Από τον Μάρτιο του 2022, εργάζομαι σε ένα τετραετές ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Spaces that Matter: Enclosed and Secluded Places in Early and Middle Byzantine Hagiography» (= Χώροι με Σημασία: Έγκλειστοι και Απομονωμένοι Τόποι στην Πρώιμη και Μεσοβυζαντινή Αγιολογία), το οποίο χρηματοδοτείται από το Αυστριακό Ταμείο Επιστημών (FWF) και στεγάζεται στην Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών. Αυτό το ερευνητικό πρόγραμμα μού επιτρέπει να διευρύνω την προηγούμενή μου έρευνα εξετάζοντας κι άλλους τύπους αγίων (π.χ. ασκητές και μοναχούς) και επιπλέον μορφές εγκλεισμού (π.χ. εκούσιος εγκλεισμός σε σπηλιά). Σε αντίθεση με τους μάρτυρες, οι οποίοι υποβάλλονταν σε βασανιστήρια και εξαναγκαστικό εγκλεισμό στη φυλακή, οι ασκητές επέλεγαν από μόνοι τους να απομονωθούν σε ένα χώρο, ώστε να καλλιεργήσουν ασκητικές και πνευματικές αρετές.
Ποιοι είναι οι στόχοι του νέου αυτού ερευνητικού προγράμματος;
Το ερευνητικό πρόγραμμα «Spaces that Matter» διερευνά τη σύνδεση ασκητικού εγκλεισμού και αγιότητας με βάση ένα μεγάλο και αντιπροσωπευτικό σώμα Βίων Αγίων που γράφτηκαν την πρώιμη και μεσοβυζαντινή περίοδο (4ος–12ος αι.). Η εν λόγω διερεύνηση λαμβάνει υπόψη τα λογοτεχνικά, ιστορικά και κοινωνικο-πολιτιστικά συμφραζόμενα στα οποία παράχθηκαν τα υπό εξέταση κείμενα. Το πρόγραμμα έχει διττό στόχο: πρώτον, να εξετάσει πώς απεικονίζονται οι χώροι εγκλεισμού και απομόνωσης στους Βίους Αγίων σε λογοτεχνικό-αφηγηματικό επίπεδο· και δεύτερον, να μελετήσει πώς οι πρωταγωνιστές, κυρίως άνδρες και γυναίκες ασκητές και μοναχοί, βιώνουν την παραμονή τους σε τέτοιους χώρους και κατά πόσο αυτή η εμπειρία επηρεάζει τόσο την εξέλιξη της αφήγησης όσο και τον χαρακτήρα των πρωταγωνιστών, ιδιαίτερα την πνευματική τους πρόοδο.
Σας ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο σας και ευχόμαστε καλή συνέχεια στο έργο σας.
Το βιβλίο του Δρ. Χριστόδουλου Παπαβαρνάβα «Η Φυλακή ως Μεταιχμιακός Χώρος στη Βυζαντινή Αγιολογία: Μια Κριτική Ματιά σε Πρώιμες και Μεσοβυζαντινές Διηγήσεις Μαρτυρίου» (στα γερμανικά) από τις εκδόσεις De Gruyter θα το βρείτε εδώ

Κεντρική φωτογραφία: Ο Ομοσπονδιακός Πρόεδρος της Αυστρίας, Alexander Van der Bellen, απονέμει το Δαχτυλίδι της Τιμής της Δημοκρατίας της Αυστρίας στον Χριστόδουλο Παπαβαρνάβα κατά την τελετή αναγόρευσής του σε διδάκτορα. (Φωτογραφία: Peter Lechner/HBF)
Comentários